Thành cổ Bắc Ninh xưa và nay

“Người Kinh Bắc có câu “một giỏ sinh đồ, một bồ tiến sỹ, một bị trạng nguyên, một thuyền bảng nhãn”. Đây là những nét đặc trưng không đâu có được của vùng đất Kinh Bắc, cho đến nay vẫn chứa đựng những giá trị văn hóa đặc sắc, góp phần tô thắm thêm nền văn hóa dân tộc Việt Nam.”
Thành phố Bắc Ninh xưa
Ngược dòng lịch sử, Bắc Ninh là một trong 13 tỉnh được Vua Minh Mạng thành lập đầu tiên ở Bắc Kỳ (năm 1831) – Nguyên là trấn Kinh Bắc thời vua Gia Long, được đổi thành trấn Bắc Ninh năm 1822. Địa bàn tỉnh Bắc Ninh khi ấy bao trùm các tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang, một phần các tỉnh Hưng Yên, Lạng Sơn và thành phố Hà Nội ngày nay. Xứ Kinh Bắc xưa nổi tiếng là vùng đất của những câu chuyện cổ, những sự tích văn hoá và những lễ hội dân gian. Bắc Ninh còn nổi tiếng với các làn điệu quan họ, các làng nghề như làng tranh Đông Hồ, làng gốm Phù Lãng, gỗ mỹ nghệ Đồng Kỵ, rèn sắt Đa Hội, đúc đồng Đại Bái, dệt Hồi Quan,… Người Kinh Bắc có câu “một giỏ sinh đồ, một bồ tiến sỹ, một bị trạng nguyên, một thuyền bảng nhãn”. Đây là những nét đặc trưng không đâu có được của vùng đất Kinh Bắc, cho đến nay vẫn chứa đựng những giá trị văn hóa đặc sắc, góp phần tô thắm thêm nền văn hóa dân tộc Việt Nam.
Bản đồ tỉnh phố Bắc Ninh Xưa
Từ ngày 1/1/1997, tỉnh Bắc Ninh ngày nay chính thức được tách ra và thành lập lại từ tỉnh Hà Bắc cũ (gồm cả tỉnh Bắc Giang ngày nay), Bắc Ninh là tỉnh nhỏ nhất Việt Nam về diện tích, khoảng hơn 800 km2, chỉ bằng 1/20 tỉnh Nghệ An là tỉnh lớn nhất Việt Nam. Từ khi tái lập tỉnh (năm 1997) và đặc biệt kể từ năm 2000, Bắc Ninh luôn là một trong những tỉnh dẫn đầu miền Bắc về tốc độ tăng trưởng kinh tế, luôn đứng trong top 10 cả nước về chỉ số năng lực cạnh tranh cấp quốc gia và đứng top 3 của miền Bắc.
Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Bắc Ninh lần thứ XVIII nhiệm kỳ 2010-2015 vào tháng 9/2010 đã xác định: “Bắc Ninh phấn đấu đến năm 2015 cơ bản trở thành tỉnh công nghiệp theo hướng hiện đại và trở thành thành phố trực thuộc Trung ương vào năm 2020”. Tháng 01/2012, UBND tỉnh Bắc Ninh đã chính thức phê duyệt Nhiệm vụ Quy hoạch xây dựng vùng tỉnh Bắc Ninh đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 (quy hoạch xây dựng vùng tỉnh Bắc Ninh).
Khu dân cư ven sông
Thành phố Bắc Ninh hôm nay được phát triển quy hoạch và xây dựng từ Thành cổ Bắc Ninh, công trình kiến trúc nghệ thuật quân sự tiêu biểu được xây dựng từ năm 1805 thời Vua Gia Long, triều Nguyễn, trên địa phận các làng Ðỗ Xá, huyện Võ Giàng, Hòa Ðình (Tiên Du) và làng Yên Xá, huyện Yên Phong (nay thuộc phường Vệ An, thành phố Bắc Ninh). Thành Bắc Ninh từng đi vào câu ca Quan họ với niềm tự hào “Trong sáu tỉnh người đã chưa tỏ, ngoại năm thành chỉ có Bắc Ninh”.
Về kiến trúc, Thành Bắc Ninh là một trong bốn tòa thành đẹp nhất vùng Bắc Kỳ thời bấy giờ, là ngôi thành cổ đầu tiên được quy hoạch theo hình lục giác. Thành có diện tích 545.000m2, tường cao 9 thước (hơn 4m) đắp bằng đất đá, sau thay bằng gạch đá, chu vi dài hơn 532 trượng (hơn 2.000m), chung quanh có hào nước sâu bao bọc. Trong Thành có sắp xếp các bộ phận gồm Doanh trấn thủ, Đài bác vọng, kho thuốc súng, nhà Công đồng. Thời nhà Nguyễn, Thành Bắc Ninh là trung tâm bộ máy cai quản hành chính hai tỉnh Bắc Ninh-Thái Nguyên. Thành Bắc, hay còn gọi là đất Kinh Bắc – là 1 trong 4 toà thành bao quanh kinh thành Thăng Long. 4 toà thành đó là: Thành Bắc (Bắc Ninh), Thành Đông (Hải Dương), Thành Tây (Sơn Tây) và Thành Nam (Nam Định). Thời thuộc Pháp, xác định rõ vị trí tầm quan trọng của tòa Thành này, ngày 16-5-1925 toàn quyền Đông Dương đã ký quyết định xếp hạng di tích Thành Bắc Ninh là công trình kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu.
Tuy nhiên, đến nay Thành cổ Bắc Ninh vẫn chưa được tu bổ, tôn tạo xứng tầm với giá trị lịch sử văn hóa. Dấu tích còn lại của Thành Bắc Ninh là ba cổng thành, một phần bờ thành và dãy hào sâu, 2 khẩu súng thần công, trong đó nổi bật là cổng tiền với đài gác vọng, cột cờ cao gần 20 mét. Hội thảo khoa học “Thành cổ Bắc Ninh – giá trị lịch sử văn hóa” (do UBND thành phố Bắc Ninh và Sở Văn hóa – Thông tin tỉnh tổ chức vào đầu tháng 1 – 2003) đã khẳng định: Thành cổ Bắc Ninh là một di tích lịch sử đặc biệt có giá trị nhiều mặt – một di sản văn hóa quý báu của nhân dân thành phố Bắc Ninh cần được bảo vệ, tôn tạo và phát huy giá trị.
Để góp phần thấy rõ diện mạo và sự phát triển của đô thị Kinh Bắc (thành phố Bắc Ninh ngày nay) bắt đầu từ Thành cổ Bắc Ninh và các khu dân cư phụ cận như thế nào, chúng ta  hãy cùng theo dõi và đối chứng những bức ảnh Xưa và Nay của thành phố Bắc Ninh. Các bức ảnh xưa được người Pháp chụp từ năm 1884 đến khoảng 1914 nằm trong bộ sưu tập ảnh “Báu vật ký ức” với hơn 7000 ảnh cổ (từ năm 1860-1954) về nhiều vùng khác nhau của đất nước Việt Nam do ThS.KTS Đoàn Bắc sưu tầm và biên tập. Các bức ảnh mới về Bắc Ninh (sử dụng tư liệu của các KTS và từ nguồn internet) được chụp khoảng từ năm 2010 đến nay.
Những giá trị và hiện trạng của thành cổ Bắc Ninh nói riêng và những di sản văn hóa khác đang đặt ra yêu cầu cấp bách trong việc xây dựng quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, phát huy nguồn lực cho việc thực hiện mục tiêu chiến lược đưa Bắc Ninh trở thành thành phố trực thuộc TW. Bảo tồn, tôn tạo thành cổ Bắc Ninh – chính là việc làm thiết thực góp phần phát triển kinh tế – xã hội nhanh và bền vững, đưa Bắc Ninh trở thành đô thị văn minh, hiện đại và hướng tới mục tiêu phát triển bền vững…
Ths.KTS Đoàn Bắc