Đà Nẵng – Cần một một tâm thế mạnh mẽ để vươn tầm

Có một điều dường như là nghịch lý đang hiển hiện tại thành phố bên sông Hàn. Đà Nẵng có thể làm những điều mà nhiều địa phương khác không làm được nhưng đồng thời lại không làm được những điều mà nhiều nơi khác vẫn làm.

Giải tỏa và thực hiện tái định cư, đền bù, hỗ trợ cho non một phần ba tổng số hộ dân toàn thành phố, liệu đã có mấy nơi dám làm? Thường xuyên tổ chức cho hàng nhiều vạn người xem trình diễn pháo hoa trong bầu không khí vui tươi, an toàn và thân thiện, thử hỏi mấy nơi làm được? Đăng cai Hội nghị APEC 2017 với sự hiện diện của 21 nguyên thủ quốc gia an toàn tuyệt đối mà hầu như không ảnh hưởng đến sinh hoạt của người dân, thử hỏi bao nhiêu tỉnh thành làm được? Dập dịch Covid-19 thành công trong bầu không khí dũng cảm, trách nhiệm và sự tương thân tương ái vô bờ, liệu có phải chuyện dễ dàng không? Xây dựng nếp sống văn hóa văn minh khiến du khách đi từ bất ngờ này đến bất ngờ khác về mức độ thân thiện, có nhiều nơi giống như thế không.

Ấy thế mà có nhiều điều mà chính những người Đà Nẵng phải giật mình khi nhìn lại.

Những điều trông thấy

Là địa phương được coi là đi đầu trong công tác quy hoạch nhưng cho  đến nay Đà Nẵng chưa có một khu đô thị nào mang dáng dấp hiện đại và quyến rũ. Chưa cần nhìn ra quốc tế, chỉ cần so với Ecopack ở Hưng Yên, thậm chí là những Nam Hội An, Casamia ở Quảng Nam cũng thấy một sự khác biệt quá lớn. Đó là sự khác biệt giữa một bên là xây dựng – khai thác và một bên chủ yếu là chuyển quyền đất nền.

Là thành phố du lịch nhưng đến nay vẫn chưa thấy đâu một trung tâm mua sắm tầm cỡ. Đành rằng du khách vẫn có thể mua hải sản ở chợ Hàn, đồ khô ở chợ Cồn và những thứ hàng khác ở nhiều tuyến phố nhưng để lạc vào một thế giới mua sắm cuồn cuộn và choáng ngợp vẫn chỉ là giấc mơ xa. Những Big C, Vincom chỉ là những cơ sở bình thường trong hệ thống rải khắp cả nước.

Về công nghiệp, dù đã hình thành 6 khu công nghiệp với quy mô hơn 1500 ha nhưng cho đến nay vẫn chưa xuất hiện một đối tác nào đủ sức tạo nên cú bật vọt về kinh tế.

Về giáo dục đào tạo, Đại học Đà Nẵng là trung tâm đào tạo của miền Trung với quy mô trên 60.000 sinh viên, đó được xem là một trong những niềm tự hào của Đà Nẵng. Tuy nhiên đó là sự thành công về đào tạo, còn về mặt quy hoạch vẫn sự manh mún với những cơ sở rải rác trong đô thị.

Về thể thao, và đặc biệt là thể thao đỉnh cao, các cơ sở luyện tập và thi đấu vẫn còn khá hạn hẹp. Ở môn bóng đá, nếu chỉ nhìn nhận theo lối cũ, có thể tạm yên tâm khi đã có sân vận động Hòa Xuân 20.000 chỗ tạm thời thay thế sân Chi Lăng. Nhưng nếu hướng tầm nhìn ra quốc tế, thủ đô Luân Đôn của Anh quốc có diện tích gấp khoảng 1.7 lần phần đất liền của Đà Nẵng nhưng có đến 14 đội bóng chuyên nghiệp và hơn 60 giải nghiệp dư.

Là thành phố rất thân thiện và nhân văn và dù đã phát triển mở rộng đến hơn bốn, năm lần so với hai mươi năm trước nhưng đến nay cả thành phố vẫn chỉ có một công viên đúng nghĩa, đó là Công viên 29 Tháng 3 đã hình thành từ gần nửa thế kỷ trước.

Còn rất nhiều những bất cập khác có thể chỉ ra thuộc nhiều lĩnh vực khác. Có thể nói trong lĩnh vực nào, Đà Nẵng cũng đã quan tâm và đạt được những thành công nhất định. Tuy nhiên, nếu nhìn nhận một cách sâu xa, đa phần là những thành công ngắn hạn, thiếu tính bền vững.

Đà Nẵng sau hơn 20 năm phát triển
Đà Nẵng sau hơn 20 năm phát triển

Vì sao lại thế?

Tất cả những bất cập kể trên có thể đến từ nhiều nguyên nhân, nhưng tựu trung là hai nguyên nhân chính. Đó là tư duy về khai thác quỹ đất và tư duy về đầu tư phát triển.

Thái quá về khai thác quỹ đất

Có thể nói Đà Nẵng đã đi lên bằng khai thác quỹ đất và đến lúc cũng chững lại vì khai thác quỹ đất.

Giai đoạn đầu phát triển, Đà Nẵng là một hiện tượng của cả nước với sự đổi thay nhanh chóng đến kinh ngạc. Cả thành phố như một công trường đầy hào khí và niềm tin. Chỉ chưa đầy 10 năm, Đà Nẵng đã đổi thay hoàn toàn diện mạo, nhiều địa phương tìm đến học tập kinh nghiệm.

Đằng sau những thành công chóng vánh ấy không thể không kể đến chính sách khai thác quỹ đất rất hiệu quả lúc bấy giờ. Nhưng nhìn nhận một cách căn cơ, đó thực chất chỉ là phương thức khai thác quỹ đất thô sơ. Song song với những thành công ấy là những nguy cơ tiềm ẩn được dự báo trước.

Rất nhiều các khu vực trong đô thị thiếu các chỉ tiêu hạ tầng, tiêu biểu nhất là đất trường học và đất cây xanh. Các công viên bị cắt xén dần, các khu vực ven sông, ven biển cũng tràn lan những dãy chia lô. Rất nhiều các lô đất lớn trong khu vực đông dân được chấp thuận cho xây dựng căn hộ cao tầng…Đầu tư cho đất ở nhiều nhưng nhu cầu xây dựng không tương xứng.

Quá chú trọng các dự án phát triển đất ở, nhà ở

Mặc dù đã có sự khủng hoảng thừa về đất ở nhưng hiện nay sức hút lớn nhất với các nhà đầu tư vào Đà Nẵng vẫn tiếp tục là các dự án phát triển đô thị, bao gồm cả việc mở rộng đô thị và việc xen cấy các cao ốc căn hộ trong khu vực đông dân cư.

  • Trước hết bàn về các dự án căn hộ.

Xét về nhu cầu ở, như trên đã dẫn, chỉ tiêu đất ở bình quân tại Đà Nẵng hiện đã dư thừa. Thế nhưng thực tế là các nhà đầu tư lại hướng nhiều sự quan tâm đến các dự án cao ốc căn hộ thương mại. Ven biển, ven sông, các trục đường chính và nhiều vị trí đan xen trong đô thị đều có các đề xuất hình thành các dự án căn hộ thương mại và không ít trong số ấy đã được cho phép.

Nhiều dự án mang những cái tên rất kêu, đại loại như “thung lũng phần mềm”, “công viên khởi nghiệp”, “thế giới sáng tạo” hay “thiên đường tài chính” nhưng lại thường “kẹp” thêm vài trăm, vài ngàn căn hộ, biệt thự? Nhiều nhà đầu tư khi mới tiếp cận thì đưa ra những ý tưởng táo bạo và lãng mạn với những cống hiến lớn lao nhưng sau vài vòng đàm phán lại dần “bẻ lái” sang đầu tư căn hộ thương mại.

  • Về các dự án mở rộng đô thị thì sao?

Ngay trước và sau khi Thủ tướng chính phủ phê duyệt Đồ án điều chỉnh quy hoạch chung đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, đã có rất nhiều nhà đầu tư có nguyện vọng được làm chủ đầu tư các dự án phát triển đô thị với hàng ngàn ha đất, chủ yếu trên địa bàn huyện Hòa Vang. Đó vừa là tín hiệu tích cực cho môi trường đầu tư nhưng cũng chính là những bài toán thách thức các nhà quản lý.

Những câu hỏi cần đặt ra là có cần phải ồ ạt phát triển đô thị tại Hòa Vang? Hình thành được các dự án ấy, Hòa Vang sẽ trở thành mô hình gì, có tốt lên không? Ai sẽ ở hết hàng nhiều ngàn ha đất ấy và sống bằng nghề gì?

Những câu hỏi như thế luôn tạo ra những tranh luận bất tận, nhưng có những mẫu số chung không thể chối cãi. Một đô thị muốn phát triển bền vững trước hết phải đảm bảo sự hài hòa giữa quy mô phát triển và nội lực phát triển. Ai cũng biết quy mô đô thị không quyết định chất lượng đô thị. Chất lượng sống ở Delhi, Ấn Độ hay Mexico City, Mê-hi-cô không thể so với Oslo, Na Uy hay Reykjavik, Iceland được.

Nếu phát triển đô thị chỉ để ở thì rõ ràng là thất sách. Nó giống như việc hộ thu nhập thấp mà xây nhà thật to.

Trong khi đó, một đô thị muốn phát triển cần phải có các động lực để thúc đẩy. Đó là sân bay, bến cảng, hệ thống giao thông, các khu công nghiệp, công nghệ cao, logicstic, mạng lưới dịch vụ…Đó còn là việc nâng cấp chất lượng đô thị trên mọi lĩnh vực giáo dục, đào tạo, chăm sóc sức khỏe, văn hóa, tinh thần…

Nghị quyết 43-NQ/TW cũng như các quy hoạch chung đều xác định mục tiêu phát triển Đà Nẵng trở thành một trong những trung tâm kinh tế – xã hội lớn của cả nước và Đông Nam Á.

Đối chiếu với những những định hướng trên để thấy rằng việc tập trung quá nhiều cho các dự án phát triển về nhà ở và đất ở không thể là những bước đi phù hợp để đạt được các mục tiêu lớn lao ấy.

Ngoài những nguyên nhân chính là sự thái quá về khai thác quỹ đất và tư duy về đầu tư phát triển, cũng có thể chỉ ra những nguyên nhân khác có ảnh hưởng không hề nhỏ đến sự chững lại của quá trình phát triển đô thị tại Đà Nẵng.

Thiếu tuân thủ kịch bản phát triển

Để một đô thị phát triển hài hòa, bền vững và đúng định hướng luôn cần một chương trình phát triển mang tính khoa học và tính thực tế. Không có chương trình phát triển, đô thị sẽ phát triển bất định và để lại những hậu quả khó lường. Nạn kẹt xe, thiếu hạ tầng xã hội, thiếu động lực phát triển, các khu vực hạ tầng kém, các khu nhà ổ chuột… đều có nguyên nhân vì phát triển mất kiểm soát.

Về tổng thể, có thể thấy kịch bản phát triển đô thị đã bị phá vỡ nhiều lần. Thí dụ, Quy hoạch chung năm 2002 xác định đến năm 2020 đô thị chỉ phát triển đến ranh giới đường sắt quy hoạch, tức là tương ứng với đường Vành đai phía Tây 2 hiện nay nối Hòa Cầm đến Hòa Liên. Thế nhưng đến trước năm 2010, các khu vực xã Hòa Liên, Hòa Sơn, Hòa Ninh đã đô thị hóa rất nhiều. Cũng theo Quy hoạch chung năm 2002, rất nhiều các khu vực phát triển theo hướng sinh thái, mật độ thấp, ưu tiên cây xanh, mặt nước, thể thao. Trên thực tế đến giờ, các khu vực này đã trở thành các khu phố liền kề dày đặc.

Trước đây đã xác định tuyến đường 45m nối Nguyễn Phan Vinh đến Hồ Xuân Hương và trên thực tế đã triển khai một số đoạn. Đây là tuyến bổ trợ cho tuyến đường ven biển để chia sẻ chức năng vận tải, ưu tiên hoạt động du lịch cho tuyến đường ven biển.. Thế nhưng sự thiếu kiên định đã biến tuyến đường huyết mạch thành từng đoạn chắp nối cho từng khu vực.

Đó chỉ là một số trong rất nhiều ví dụ về sự sai lệch với kịch bản phát triển. Có thể thấy những sự sai lệch về kịch bản luôn gắn với sự ưu tiên thái quá cho khai thác quỹ đất và phát triển các khu ở.

Thiếu phản biện và giám sát

Trước đây, các cuộc họp về quy hoạch, kiến trúc và chủ trương đầu tư luôn được thực hiện công khai với sự có mặt của các đơn vị báo chí. Diễn biến các cuộc họp thường rất sôi nổi với những tranh luận rất khoa học và khách quan. Khi ấy, các đồ án thường được góp ý rất sâu về chuyên môn. Cũng có những dự án phải dừng lại ở phút chót bởi những ý kiến phản biện.

Từ khoảng 5 năm trở lại đây, báo chí không còn tiếp cận các cuộc họp này nữa, và từ đó tường xuất hiện những ý kiến tham mưu khó có thể gọi là vô tư, trong sáng.

Vì sao có những khu đô thị mới lại thiếu đất trường học, cây xanh, bãi đỗ xe? Vì sao một số cao ốc căn hộ lại được phép mọc chen giữa khu dân cư đang thiếu chỉ tiêu hạ tầng? Vì sao có đề xuất những dự án đường giao thông chỉ để giải ngân, bất chấp quy hoạch? Vì sao có những nhà đầu tư đề xuất những dự án rất tích cực lại không được chấp thuận? Vv…vv…

Một môi trường tham mưu thiếu giám sát ấy sẽ là cơ hội để xuất hiện những kiểu tham mưu có thể gọi là “tham mưu đen”. Với những thủ thuật ngụy biện, đánh tráo khái niệm, lý sự dông dài, không thiếu trường hợp những ý kiến “tham mưu đen” lại thắng thế.

Hoạt động phản biện của các tổ chức xã hội cũng còn khá hạn chế. Nhiều năm trước, Hội đồng Kiến trúc Quy hoạch là tổ chức nghề nghiệp luôn đồng hành với chính quyền và có tiếng nói rất giá trị. Rất tiếc, vì nhiều lý do, hoạt động của Hội đồng này thưa dần và tạm chấm dứt sau Luật Quy hoạch 2017. Năm 2017, Hội đồng được tái thành lập nhưng gần như không hoạt động, sau đó thì chấm dứt hẳn bởi Thông tư 01/2019/TT-BXD của Bộ Xây dựng.

Rốt cục các cuộc họp về quy hoạch, kiến trúc và chủ trương đầu tư thiếu vắng hẳn sự tham mưu của các chuyên gia độc lập, các tổ chức phản biện xã hội và các đơn vị báo chí.

Cần một tâm thế mạnh mẽ

Với những lợi thế về thiên nhiên, nền tảng hạ tầng và yếu tố con người, Đà Nẵng hội đủ lợi thế để vươn tầm khu vực. Trước mắt, Đà Nẵng cũng đang nhận được sự ủng hộ để trở thành đô thị đặc biệt của quốc gia.

Đã đến lúc Đà Nẵng cần nhìn nhận và điều chỉnh lại những phương cách phát triển. Không thể dựa mãi vào những phương cách cũ và tư duy lối mòn. Đất đai cần được khai thác để tạo ra nguồn lợi lâu dài chứ không nên chỉ để thu tiền một lần như bán quặng, bán dầu thô, lúa non…

Các khu đô thị mới chỉ được đầu tư khi thực sự cần thiết và đúng kịch bản, không phát triển tràn lan. Cần đặt yêu cầu cao hơn về tiêu chí cho các khu đô thị mới như mật độ thấp, cây xanh nhiều, chỉ tiêu hạ tầng trên mức quy định, không chia lô bán nền mà xây dựng nhà để khai thác. Việc đặt ra các yêu cầu cao cho các dự án phát triển đô thị cũng là cách để lựa chọn các nhà đầu tư nhiều tâm huyết và giàu tiềm lực.

Để làm được như vậy tưởng dễ những không hoàn toàn thế. Đà Nẵng cần phải có một tâm thế mạnh mẽ hơn, tương xứng với tiềm năng và tiền đồ vốn có. Chỉ với tâm thế mạnh mẽ mới dám thay đổi tư duy lối mòn, xác lập lại vị thế đứng vững vàng, đĩnh đạc. Cũng chỉ với tâm thế mạnh mẽ mới có thể từ chối những dự án đầy cám dỗ nhưng không nhiều lợi ích cộng đồng, có thể lắng nghe những ý kiến phản biện thẳng thắn, gạt bỏ mọi hình thức ‘tham mưu đen”.

Đà Nẵng đã từng có những cá tính lớn để tạo dựng một hình hài đô thị như hôm nay. Thời điểm này chính là cơ hội và thách thức để Đà Nẵng đưa ra lựa chọn quyết định. Trăn trở thì cần nhiều nhưng lựa chọn chỉ nên có một. Phát triển vô định với những lợi ích nhãn tiền hay phát triển bền vững với hoài bão lớn lao và tinh thần cống hiến. Có lẽ không một người dân Đà Nẵng nào không mong muốn lựa chọn thứ hai.

                                       KTS Huy Trí
Sở Xây dựng Đà Nẵng
© Tạp chí kiến trúc


Xem thêm: