Tha Tian là một cộng đồng người Thái – Trung Hoa nằm ở khúc trong cùng của khu vực đô thị lịch sử tại Bangkok (Inner Rattanakosin) (Hình 1,2). Tha Tian có diện tích 4, 806ha, với 1.900 cư dân (300 hộ gia đình), sinh sống trong 490 tòa nhà phố và một chợ cá. Xuất phát là một phần pháo đài Trung cổ Châu Âu xây dựng vào giữa thế kỷ XVII. Năm 1857, cả khu vực đã bị thiêu rụi bởi hỏa hoạn, do đó có tên “Tha” (có nghĩa bến tàu) “Tian” (có nghĩa bằng phẳng và trống trải). Sau đó, Tha Tian được mở rộng với các tòa nhà phố xây dựng vào đầu thế kỷ XX, thu hút người Trung Hoa tới định cư (Hình 3). Việc định cư của người Hoa là bằng chứng quan trọng về sự giao thoa thương mại, văn hóa, tín ngưỡng. Việc phân chia sở hữu đất đai ở Tha Tian rất phức tạp do sự đa dạng của các chủ đất (Hình 4).
Đặc trưng văn hóa của Tha Tian
Các lớp lịch sử của khu vực này được bắt đầu từ pháo đài của thế kỷ XVII, tiếp theo là bến tàu hoàng gia, một vài cung điện nhỏ, và một văn phòng chính phủ hình thành thế kỷ XVIII, XIX, khu chợ và cộng đồng dân cư hoạt động kinh doanh, buôn bán. Mô hình những dãy nhà phố thương mại xung quanh chợ phổ biến vào cuối thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX ở Thailand, Tha Tian là một ví dụ hiếm hoi vẫn còn tồn tại tới tận ngày hôm nay (Hình 5).
Tha Tian cũng chứa đựng trong mình những di sản phi vật thể, bao gồm năm khu lăng mộ, tám hội quán, và hai lễ hội hàng năm. Những di sản phi vật thể khác ở Tha Tian là hoạt động dịch vụ và buôn bán, cụ thể Thai massage, kinh doanh bán lẻ, chế biến đồ ăn khô và các bài thuốc bản địa.
Quy hoạch bảo tồn Tha Tian và những tác động tới cộng đồng
Chương trình bảo tồn Rattanakosin được khởi xướng năm 1969 và được chấp thuận năm 1977, khi khu vực đứng trước những thách thức do sự xuất hiện của nhà phố thương mại hiện đại và các công trình cao tầng. Quy hoạch tổng thể bao gồm việc bảo tồn các công trình được xây dựng trước thế kỷ XX, tái xây dựng các công trình di sản đã mất, và bổ sung các không gian mở. Tuy nhiên, theo đề xuất này, việc tạo ra các không gian mở đồng nghĩa với việc phải di dời cộng đồng dân cư hiện tại (Hình 6). Cộng đồng dân cư đã phản đối kế hoạch này và thiết lập nhóm bảo vệ cộng đồng. Năm 1991, chính quyền Thủ đô Bangkok (BMA) cung cấp cho dân cư một cơ hội nhằm kết nối với chính quyền địa phương và tuyên bố một số quy định thông qua Tổ chức dựa vào cộng đồng (CBO). Năm 1986, Tha Tian đã chính thức ghi nhận vai trò của CBO với BMA. Năm 1998, BMA khởi động một dự án nghiên cứu nhằm tái thiết cộng đồng Tha Tian do trường đào tạo Quy hoạch của Viện công nghệ King Mongkut Ladkrabang (KMITL) thực hiện.
Một quá trình tái thiết thay thế
Nghiên cứu về Tha Tian đã đưa thêm những yếu tố về kinh tế và văn hóa bên cạnh các yếu tố vật thể, bao gồm sự hài lòng của cư dân địa phương, khả năng chia sẻ các hoạt động tái thiết, sự phức tạp của các chủ thể, khả năng duy trì về kinh tế xã hội. Điểm khác biệt sâu sắc giữa quy hoạch tổng thể nghiên cứu Tha Tian đó là quá trình kết nối, đàm phán và tư vấn với cộng đồng và các bên liên quan khác (Hình 7).
Năm 2010, Cục Sở hữu Hoàng gia (CPB) đã thực hiện dự án tái thiết tại đây. Dự án bao gồm khối nhà phố tân cổ điển hình chữ U, một khu chợ, dãy nhà gỗ nằm kề khu chợ, và hai dãy nhà phố phong cách Art Deco bên bờ sông. Thay thế cho kế hoạch di dời dân cư, CBP đã trợ cấp tài chính cho công tác tái thiết và phục hồi nhà phố tân cổ điển. Những người thuê nhà được đảm bảo sự an toàn trong hợp đồng thuê mướn và chỉ phải trả 25% cho chi phí cải tạo. Công việc thương lượng đã diễn ra thành công, và đảm bảo công tác tái thiết sẽ được hoàn thành vào đầu năm 2015.
Kết luận
Tha Tian phản ánh một đặc trưng chung của cộng đồng dân cư đô thị ở các quốc gia Đông Nam Á, bao gồm sở hữu đất phức tạp và sự đa dạng trong chức năng, thể loại công trình. Bài học đã được đúc kết từ kinh nghiệm của Tha Tian bao gồm:
1) Sự lỗi thời của quy hoạch tổng thể: Ý tưởng của Quy hoạch từ trên xuống đã không còn khả thi bởi sự cứng nhắc của nó. Tư vấn của chuyên gia và chia sẻ thông tin giữa các nhóm liên quan là những yếu tố quan trọng để đạt được tính bền vững của dự án.
2) Vai trò của NPO và các tổ chức học thuật: Một tổ chức dàn xếp (tổ chức phi lợi nhuận, phi chính phủ, cơ quan học thuật) là cần thiết nhằm tránh sự mơ hồ trong việc thương thảo giữa chính phủ và cộng đồng.
3) Sức mạnh của cộng đồng dân cư: Tính đồng nhất trong nhóm dân cư và các mối liên kết xã hôi chặt chẽ là yếu tố quan trọng cần đạt được.
4) Mục đích của chủ sở hữu đất đai: CPB là khuôn mẫu điển hình của một chủ sở hữu đất thay đổi từ lợi ích kinh tế tối đa sang lợi ích có tính cộng đồng nhằm hướng tới sự ổn định và sinh kế lâu dài. Công cuộc tái thiết nên được dẫn đầu và thúc đẩy bởi những chủ đất công như các cơ quan sở hữu, đền, chùa hoặc các tổ chức chính phủ.
Bốn bài học rút ra trên đây là những bài học kinh nghiệm để tham khảo, áp dụng trong bảo tồn đô thị tại Việt Nam, trong đó đặc biệt chú ý đến bài học 2 và bài học 4 – Khuyến khích sự tham gia của các tổ chức học thuật như các trường đại học, và phương án cân bằng mâu thuẫn lợi ích giữa các chủ đầu tư, thuyết phục thay đổi tầm nhìn từ lợi ích kinh tế sang lợi ích có tính tổng thể. Việc cân đối và áp dụng bốn bài học này là cơ hội để tìm kiếm giải pháp cho công tác bảo tồn tại các đô thị lớn ở Việt Nam.
ThS Đào Hải Nam – TS Lê Quỳnh Chi
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 7/2017)
