Để tưởng nhớ Tổng tư lệnh Fidel Castro, tượng đài của Người đã được thiết kế và xây dựng tại Bệnh viện Hữu nghị Việt Nam – Cuba (TP Đồng Hới, tỉnh Quảng Bình) và Công viên Fidel (TP Đông Hà, tỉnh Quảng Trị) nhân kỷ niệm 45 năm ngày Fidel Castro qua Quảng Bình đến thăm vùng giải phóng Quảng Trị từ 14-16/9/1973.
Theo đề nghị của hai tỉnh Quảng Bình và Quảng Trị, Hội Hữu nghị Việt Nam – Cuba đã cử KTS Trần Trọng Hanh, chủ tịch Hội Hữu Nghị Việt Nam – Cuba TP Hà Nội (nhiệm kỳ 2007-2014), Ủy viên Thường vụ Hội Hữu nghị – Việt Nam Cuba chủ trì cùng KTS Vũ Xuân Hiến thiết kế xây dựng hai tượng đài trên. Anh Nguyễn Duy Cương, Phó Chủ tịch thường trực Hội Hữu nghị Việt Nam – Cuba trực tiếp chỉ đạo công việc này.
Đây là nhiệm vụ rất khó khăn, bởi vì Fidel Castro là một trong những nhà lãnh đạo chủ chốt, vĩ đại của Cách mạng Cuba, Ông đã đảm nhiệm nhiều chức vụ quan trọng: Thủ tướng Chính phủ (2/1959 đến 12/1976); sau đó là Chủ tịch Hội đồng Nhà nước đến khi Ông từ chức (2/2008); Bí thư thứ nhất Đảng cộng sản Cuba (10-1965 đến tháng 4-2011) và là Tổng tư lệnh lực lượng vũ trang Cuba. Đối với Việt Nam, Fidel Castro là người bạn lớn của nhân dân nước ta, với câu nói nổi tiếng: “Vì Việt Nam, Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình”. Cuộc đời và sự nghiệp của Ông xứng đáng là một vị “Anh hùng của Thế giới” theo khuôn mẫu của Garibaldi. Đặc biệt hơn, Fidel Castro là “Nhà cách mạng đến giờ phút cuối cùng không muốn bất kỳ hình thức sùng bái cá nhân nào” như Raul Castro đã nói và Fidel đã đề nghị: “Tên và ảnh của Ông không được sử dụng để đặt cho các định chế quảng trường, đại lộ hay các địa điểm công cộng khác; không có bất kỳ đài tưởng niệm, tượng bán thân hay toàn thân dựng lên”.
Ông mất lúc 22h29’ ngày 25/11/2016, được hỏa táng và an táng tại Nghĩa trang Santa Ifigenia, TP Santiago de Cuba ngày 04/12/2016.
Quan tài gỗ đựng tro cốt của Ông được đặt trong khối đá Granite, bên ngoài đặt tấm bia màu xanh và ghi duy nhất một chữ “FIDEL”.
Về di nguyện cuối cùng của Fidel Castro, chúng tôi đã tham vấn ý kiến của Đại sứ đặc mệnh toàn quyền nước Cộng hòa Cuba tại Việt Nam. Bà cho biết di nguyện cuối cùng của Fidel Castro chỉ áp dụng trên đất nước Cuba. Tuy nhiên, Carlos Rafael Miranda Martinez, điều phối Ủy ban Cách mạng Cuba (CDR) cho biết: “Có người Cuba nào mà không giữ ở nhà, trên bàn việc, trong phòng ngủ, trên bàn thờ một tấm ảnh của Fidel? Ông đã đi vào cuộc sống của chúng ta mãi mãi”.
Với tấm lòng thành kính, trân trọng và tình cảm đặc biệt dành cho Fidel Castro, chúng tôi đã vào thực địa hai địa điểm đặt tượng đài của Ông. Tại Quảng Bình, theo dự kiến tượng đài được đặt trong Bệnh viện Hữu nghị Việt Nam – Cuba, đây là quà tặng của Chủ tịch Fidel Castro, Chính phủ và nhân dân Cuba dành cho Việt Nam, được khánh thành 09/9/1981 sau 7 năm do Đoàn Xây dựng Quốc tế Cuba thi công. Địa điểm này được xác định trong Đồ án QHC TP Đồng Hới do KTS Hector Cuervo, Viện trưởng Viện quy hoạch vật thể Quốc gia Cuba làm chủ nhiệm lập năm 1972 tại tiểu khu 14, phường Nam Lý, TP Đồng Hới. Đây là khu đất cao ráo, nằm trong khu vực bán sơn địa phía trước là sông Cầu Rào, một nhánh của sông Nhật Lệ và phía xa là Biển Đông.
Trong khuôn viên Bệnh viện Hữu nghị Việt Nam – Cuba, BS Dương Thanh Bình, Giám đốc bệnh viện đã giới thiệu với Đoàn khảo sát khu vực dự kiến đặt tượng đài và cho biết mấy năm gần đây đã có nhiều phương án đề xuất, nhưng chưa chọn được phương án nào.
Trong quy hoạch, việc lựa chọn vị trí xây dựng tượng đài của một “yếu nhân” là việc rất khó, nó phải đạt một số tiêu chí cơ bản: (1) Về địa hình, phải đặt ở nơi cao nhất, có tầm nhìn rộng khái quát được toàn cảnh (Panorama); (2)Về quan hệ với xung quanh, phải đặt ở trọng tâm xét góc độ cân bằng mô men quán tính; (3) Về phong thủy, phải tìm được “long mạch” hay “huyệt đạo” nơi “tàng phong, tích thủy, tụ khí”; (4)Về công năng, phải dễ tiếp cận; thuận lợi cho việc tổ chức các sự kiện và hoạt động công cộng; (5)Về lòng người, phải được chủ đầu tư, cộng đồng dân cư và cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa chấp thuận; (6) Cuối cùng, phải được “Người” đại diện của tượng đài đồng ý. Sau khi cân nhắc các yếu tố trên, chúng tôi đã chọn được vị trí như ý và được chủ đầu tư thống nhất cho triển khai thiết kế tượng đài.
Thiết kế tượng đài tuy đơn giản, nhưng rất khó trong việc chọn thông điệp, nội dung, hình thức thể hiện. Thông điệp thiết kế tượng đài Fidel là: “Anh hùng – Bất khuất- Khiêm tốn- Thân thiện”. Nội dung chủ yếu gồm: Tượng đài, sân vườn và không gian bao quanh gắn với kết cấu hạ tầng. Hình thức phải đảm bảo tỉ lệ, hình dáng, vật liệu xây dựng, màu sắc, ánh sáng để tạo được cảm giác uy nghi, gần gũi đối với một lãnh tụ đáng kính. Tham khảo bức tượng bán thân Fidel Castro do Đại sứ Cuba tặng, chúng tôi đã nghiên cứu ba phương án theo 3 cách tiếp cận khác nhau với vật liệu chủ yếu là đá granit tự nhiên, hai bên là hàng cau vua giống như cây cọ Palma của Cuba; sau tượng đài là cụm Vạn tuế và xung quanh là vườn hoa, lối đi, đường giao thông…
Kết quả đánh giá tuyển chọn, phương án 1 đã được chọn để thiết kế thi công và được Sở Văn hóa, Thể thao, Du lịch cấp phép và cơ quan quản lý cho phép xây dựng.
Sau hơn 3 tháng thi công công trình, kể từ lúc thiết kế (27/6/2018) đến tối ngày 4/9/2018 việc xây dựng tượng đài đã hoàn thành. Chúng tôi và chủ đầu tư đã tổ chức làm lễ hô thần nhập tượng; sau đó là Lễ cắt băng khánh thành.
Cùng trong thời gian này, chúng tôi đã triển khai quy hoạch chi tiết và thiết kế thi công tượng đài Fidel Castro bố trí trong Công viên Fidel ở TP Đông Hà, Quảng Trị trên cơ sở tượng bán thân Fidel do Công ty TNHH Xây dựng Mỹ thuật Hà Nội thực hiện. Vị trí tượng đài được bố trí ở nơi tốt nhất của Quảng trường Fidel; phía sau là bức bình phong cao trên 10 m, trên đó thể hiện hình ảnh Fidel Castro cùng với nhân dân và các chiến sỹ nhân ngày Ông về thăm Quảng trị bằng nghệ thuật gốm xứ; tiếp đó là 09 cây Palma; phía sau là một hồ nước rộng lớn.
Đáng tiếc là cụm công trình phía sau tượng đài chưa kịp hoàn thành do thời gian đón Đoàn đại biểu Đảng, Chính phủ Cuba quá gấp. Đến nay đã ba năm trôi qua, cụm công trình phía sau làm “hậu chẩm” của tượng đài vẫn chưa được xây dựng.
Được thiết kế quy hoạch và xây đựng tượng đài Fidel Castro Ruz, vị lãnh tụ kính yêu của Cuba và là người bạn lớn thân thiết của nhân dân Việt Nam là một vinh dự lớn đối với chúng tôi. Là người được Bác Hồ cử đi học tập ở Cuba, suốt 7 năm tôi đã cảm nhận được tình cảm sâu sắc của Bác Fidel và Nhân dân Cuba dành cho Nhân dân Việt Nam. Chúng tôi nghĩ tượng đài chỉ là một phương tiện góp phần thể hiện tri ân của Nhân dân Việt Nam dành cho Fidel và Nhân dân Cuba anh hùng.Bởi vậy, dù có cố gắng bao nhiêu nó cũng rất nhỏ bé so với những gì to lớn và vĩ đại mà Fidel và Nhân dân Cuba đã dành riêng cho Việt Nam trong suốt 60 năm qua.
KTS Trần Trọng Hanh
KTS Vũ Xuân Hiến
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 07-2022)
