Quy hoạch Đô thị ngầm

Trong xu thế phát triển đô thị hiện đại, quỹ đất xây dựng ngày càng hạn hẹp, để tiết kiệm đất đai, tránh ách tắc giao thông và bảo vệ môi trường… các đô thị nên phát triển hướng về phía dưới mặt đất để tạo nên một không gian “đô thị ngầm”.

1 – Các công trình giao thông – vận tải ngầm: hệ thống tàu điện ngầm, đường sắt, đường ô tô, đường dành cho người đi bộ, nhà ga đường sắt ngầm, gara ô tô ngầm, đường hầm cho xe điện cao tốc…

2 – Các công trình ngầm dân dụng: nhà tắm công cộng, nhà vệ sinh công cộng, trạm bưu điện, rạp chiếu bóng, nhà hát, nhà triển lãm; các công trình thể thao: bể bơi, viện bảo tàng, thư viện, nhà hàng, các trung tâm thương mại, chợ…

3 – Các công trình hạ tầng kỹ thuật ngầm: hệ thống đường ống, hệ thống đường cáp, hệ thống đường hầm/ hào kỹ thuật đô thị…

4 – Các công trình ngầm công nghiệp: các nhà máy, xí nghiệp, xưởng sửa chữa, kho lưu trữ, trạm biến thế, bể chứa trạm bơm…

5 – Phần ngầm của các công trình xây dựng – kiến trúc trên mặt đất: tầng ngầm của các nhà cao tầng, phần ngầm của các công trình kiến trúc có quy mô lớn được xây dựng trên bề mặt thành phố…

Trong quá trình quy hoạch cũng như lập dự án đầu tư, cần xét đến tính đa năng của các dự án công trình ngầm, nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng và giá trị công trình. Chẳng hạn, khi xây dựng các nhà ga Metro, nên đặt nó trong mối quan hệ chung với những công trình khác dưới mặt đất. Các nhà ga của Metro trong tương lai là công trình đa năng, bao gồm trung tâm thương mại, nhà hàng, các công trình văn hóa, khu vui chơi giải trí… Khi đó, nhà ga chính là một tổ hợp các công trình văn hóa công cộng. Hoặc tại các nút giao thông của các công trình ngầm đường bộ hiện nay, nên đặt nó kết hợp với không gian trưng bày, văn hóa hay các siêu thị bán lẻ và các quầy dịch vụ nhỏ dưới lòng đất.

Cần có sự kết hợp chặt chẽ và hữu cơ giữa các công trình trên và dưới lòng đất, tạo nên một hệ thống không gian đô thị đồng nhất.

Cần khẳng định quy hoạch đô thị ngầm là một nội dung của quy hoạch đô thị.

Khi lập quy hoạch xây dựng đô thị phải căn cứ vào nhu cầu phát triển của thành phố để quy hoạch xây dựng đô thị ngầm. Xây dựng quy hoạch đô thị ngầm cần tiến hành đồng bộ với quy hoạch xây dựng đô thị để đảm bảo khớp thành một thể thống nhất. Trong quy hoạch xây dựng đô thị, các phương án cơ cấu, tổ chức phân khu chức năng cần xác định các công trình ngầm, vùng chức năng không gian ngầm. Các không gian ngầm được bố trí theo nguyên tắc ưu tiên tại khu trung tâm chính, các trung tâm khu vực các vùng dân cư tập trung và dọc theo các đường phố chính của thành phố. Quy hoạch đô thị ngầm phải chú ý tới bảo vệ và cải thiện môi trường đô thị, sử dụng tiết kiệm và hiệu quả đất xây dựng, thiết kế dựa vào đặc điểm địa hình, địa mạo, điều kiện địa chất công trình, địa chất thủy văn, địa thế và giá trị của các công trình kiến trúc hiện hữu trên mặt đất cũng như mạng lưới các công trình kỹ thuật hạ tầng ngầm sẵn có để đảm bảo an toàn và thuận lợi cho mọi điều kiện sinh hoạt của người dân…

Về phương pháp quy hoạch đô thị ngầm, cần theo cách hợp nhất (integral manner) các công trình ngầm đô thị như: giao thông vận tải, dân dụng, hạ tầng kỹ thuật, công nghiệp và phần ngầm của các công trình xây dựng – kiến trúc lộ thiên… sẽ tạo nên bức tranh toàn cảnh, hợp lý, đồng bộ trong không gian đô thị ngầm.

+ Đảm bảo sử dụng không gian ngầm hợp lý hiệu quả

+ Phải phù hợp với quy hoạch tổ chức không gian, hệ thống dịch vụ công cộng của từng loại đô thị và xu hướng phát triển lâu dài của đô thị

+ Đảm bảo sự kết nối liên hoàn, tương thích thuận tiện, đồng bộ và an toàn giữa các công trình ngầm với nhau, giữa các công trình ngầm với công trình trên mặt đất

+ Đảm bảo bố trí công  trình ngầm theo độ sâu và cách nhau một khoảng cách an toàn, phù hợp để quản lý, khai thác, sử dụng hiệu quả các công trình ngầm

+ Việc đấu nối các công trình hạ tầng kỹ thuật ngầm với các công trình ngầm khác trong đô thị phải đảm bảo an toàn và đáp ứng các yêu cầu kỹ thuật

+ Đảm bảo các yêu cầu về bảo vệ môi trường và an ninh, quốc phòng

Trong các dự án sử dụng không gian ngầm đô thị, cần phải xem xét các yêu cầu về khả năng tác động ít nhất đến dòng chuyển động và vận tải thành phố, khối lượng chuyển đổi mạng lưới kỹ thuật, chi phí để chuyển dịch, sơ tán các công trình kiến trúc – xây dựng đô thị.

Những bài toán quy hoạch chủ yếu cho công trình ngầm và hệ thống công trình ngầm:

+ Quy hoạch tổng thể vị trí công trình ngầm và hệ thống công trình ngầm trong không gian ngầm đô thị.

+ Quy hoạch công trình ngầm và toàn bộ hệ thống công trình ngầm theo độ sâu tính từ mặt đất

+ Quy hoạch tổng thể các công trình ngầm và hệ thống công trình ngầm theo mặt bằng từng độ sâu nhất định

+ Quy hoạch công trình ngầm và hệ thống công trình ngầm theo mặt cắt dọc của tuyến cấu tạo.

Một trong các vấn đề cơ bản của bài toán quy hoạch không gian ngầm đô thị là bài toán quy hoạch công trình ngầm theo độ sâu

1 – Tầng thứ nhất: tính từ độ sâu 4-5m, tại đây nên bố trí đường hầm dành cho người đi bộ với các công trình ngầm phục vụ: gara ô tô, các bãi đỗ xe ngầm, các gian hầm ngầm để cung cấp cho các trung tâm buôn bán, các kho chứa ngầm thường xuyên, mạng lưới kỹ thuật ngầm, các đường hầm ngầm kỹ thuật.

2 – Tầng thứ hai: từ độ sâu 4-5m xuống đến độ sâu 20m, tại đây bố trí các công trình ngầm trong hệ thống tàu điện ngầm, các đường hầm ô tô tại độ sâu nhỏ, một số gara ngầm, bể chứa ngầm dung tích lớn với chức năng sử dụng không thường xuyên.

3 – Tầng thứ ba: có độ sâu lớn hơn 20m, tại đây nên bố trí các công trình ngầm trong hệ thống tàu điện ngầm tại độ sâu lớn, các đường ngầm giao thông đa chức năng, các đường ngầm kỹ thuật chủ yếu nên xây dựng tại độ sâu lớn hơn.

1 – Bản đồ quy hoạch giao thông ngầm đô thị, trong đó thể hiện rõ mạng lưới quy hoạch: nhà ga tàu điện ngầm, hầm đường bộ, các gara ô tô và bãi đỗ xe ngầm. Ở nhiều nước, có khi ga tàu điện ngầm lại đồng thời là tầng hầm nhà cao tầng của siêu thị, của trung tâm thương mại hay cao ốc văn phòng lớn. Đường lên xuống ra vào của các công trình ngầm phải phù hợp với quy hoạch giao thông trên  mặt đất, đảm bảo thuận tiện và an toàn cho người sử dụng.

2 – Bản đồ quy hoạch hệ thống hầm/ hào kỹ thuật đa năng, trong hệ thống này, người ta đặt cáp thông tin, cáp điện lực, ống dẫn cấp nước, thông gió ống dẫn nhiệt, đôi khi có cả ống thoát nước. Cứ 500m lại có cửa lên xuống và có hành lang trong hào để người có thể đi vào kiểm tra sửa chữa, bảo dưỡng công trình lúc đó phải có đèn chiếu sáng và quạt thông gió, phòng chống cháy nổ. Ngoài ra còn có rãnh thu nước và hố tụ nước, để khi cần có thể bơm hút nước khô đi.

3 – Bản đồ quy hoạch cấp, thoát nước

4 – Bản đồ quy hoạch các công trình công cộng ngầm đô thị…

Đi đôi với các loại bản đồ nêu trên còn có Bản thuyết minh tổng hợp Quy hoạch ngầm đô thị.

Chúng ta đều biết, quá trình xây dựng và phát triển đô thị lớn trên thế giới đều phải phát triển đô thị ngầm. Các thành phố lớn của Việt Nam như Hà Nội, TP HCM… cũng không ngoại lệ vì Hà Nội đã bắt đầu thí điểm tuyến Metro Nhổn – Ga Hà Nội (kế hoạch là 7 tuyến), TP HCM là tuyến Bến Thành – Suối Tiên (kế hoạch là 6 tuyến) và hầm ngầm đi bộ Thủ Thiêm vượt sông Sài Gòn.

Khó khăn đầu tiên  là chúng ta mới chỉ có quy hoạch không gian đô thị trên mặt đất, chưa có quy hoạch về các công trình ngầm. Luật Quy hoạch đô thị rất cần bổ sung một chương về Quy hoạch đô thị ngầm.

Bên cạnh việc thiếu quy hoạch chính thức về đô thị ngầm, việc thiếu một hành lang pháp lý với những quy định quy chế, tiêu chuẩn, quy chuẩn cơ bản về công tác đầu tư xây dựng công trình ngầm đô thị cũng khiến các cơ quan quản lý và nhà đầu tư lúng túng.

Quy chuẩn công trình ngầm đô thị (QC CTNĐT) được Bộ Xây dựng giao cho Viện KHCNXD từ năm 2007, Bản Dự thảo Quy chuẩn đã hoàn thành trên cơ sở tham khảo các tài liệu quy chuẩn hiện có ở nước ta và nước ngoài kết hợp với sự trợ giúp của các chuyên gia xây dựng quy chuẩn, tiêu chuẩn từ Anh, Úc, Trung quốc, liên quan đến xây dựng ngầm. Chính phủ đã ban hành Nghị định của Chính phủ về xây dựng ngầm. Tuy nhiên trong lĩnh vực hành lang pháp lý còn rất nhiều công việc phải làm.

Hiện nay, cả Hà Nội và TP HCM đều chưa có “Bản đồ hiện trạng công trình ngầm”. Các công trình ngầm ở Hà nội và TP HCM bao gồm: cấp nước, thoát nước, cung cấp điện, chiếu sáng thông tin liên lạc v.v.., các công trình ngầm nêu trên đều có quy mô nhỏ, không có sự phối hợp, dẫn đến nhiều hậu quả. Do vậy, cần phải làm ngay bản đồ hiện trạng công trình ngầm, để phục vụ cho công tác bảo trì sửa chữa và quy hoạch đô thị ngầm.