Tháp Nhạn – Tuy Hòa tiếng Êđê và Giarai gọi là Tháp Kohmeng hay là Tháp Chămpa. Tháp được xây dựng vào cuối thế kỷ 11 đầu thế kỷ 12, là nơi thờ phụng thần linh Chúa Thiên Yana, còn là công trình kiến trúc tiêu biểu của người Chăm xưa. Tháp thể hiện nền văn minh phát triển rực rỡ ở khu vực Đông Nam Á, là sự giao thoa của hai nền văn hóa lớn Ấn Độ và Đại Việt vào văn hóa kiến trúc Chămpa.
Trải qua bao mùa mưa gió, thời gian hơn 10 thế kỷ, do chiến tranh tàn phá, Tháp Nhạn đã qua hai lần tu bổ, lần một vào năm 1960, lần hai vào năm 1994. Nhìn chung hình khối, đường nét, màu sắc của tháp vẫn như xưa, chỉ khác về vật liệu tu bổ tháp. Tháp Nhạn được Bộ Văn hóa (nay là Bộ Văn hóa Thể thao Du lịch) xếp hạng Di tích Kiến trúc Nghệ thuật cấp Quốc gia vào năm 1998.
Mới đây, ngày 24/12/2018 Thủ tướng Chính Phủ có quyết định số 1820/QĐ-TTg xếp hạng Tháp Nhạn – Tuy Hòa là “Di tích Quốc gia đặc biệt” và ngày 18/8/2019 Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam đã trao bằng nhân ngày hội “Bảo tồn văn hóa dân tộc Chăm gắn với phát triển du lịch” tỉnh Phú Yên. Hãy nhìn nhận lại công trình tháp Nhạn như một báu vật của người xưa để lại cho hôm nay và mai sau để thấy được giá trị của nó.
Mắt thần của vùng đất
Tháp Nhạn – Tuy Hòa cũng như Tháp Ponaga – Nha Trang được lựa chọn xây dựng trên núi, cạnh sông, có vị trí rất độc đáo, nơi đây được xem như “mắt thần của vùng đất”. Về phong thủy vị trí xây dựng tháp hội tụ các yếu tố: Biển trời thì bao la, sông núi thì hữu tình, ruộng đồng phì nhiêu, phố phường đông vui. Tháp Nhạn được xây dựng trên sườn phía Đông của núi Nhạn ngay tại trung tâm TP.Tuy Hòa, núi Nhạn cao 64m so với mặt nước biển, là đặc trưng quý hiếm của các đô thị ven sông, biển ở khu vực Nam Trung Bộ. Nền sân tháp ở độ cao khoảng 56 m, mặt chính tháp quay về hướng Đông, hướng sinh khí, còn lại hai mặt bên và sau xây kín, tháp tựa lưng vào sườn núi, có thế vững chãi.
Những ngày đẹp trời, đứng ở sân Tháp Nhạn, thả tầm mắt không gian đẹp mê hồn: Nhìn về hướng Đông là cửa sông Đà Diễn, biển Đông như dát bạc, sóng và gió biển tràn về; nhìn về phía Nam sông Chùa như suối tóc mơ, rặng tre xanh với những đàn cò trắng dập dờn ngay trong lòng TP; làng hoa nổi tiếng Ngọc Lãng “ấm vào mùa đông, mát về mùa hè”; xa hơn bên kia sông Đà Rằng là khu đô thị bờ Nam, núi Đá Bia mờ xa; nhìn về hướng Bắc, TP Tuy Hòa như bức tranh đa sắc màu, đang lớn lên từng ngày, ruộng đồng xanh bát ngát, núi Chóp Chài vững chãi như “cụ rùa khổng lồ” đang bò tiến về cửa sông Đà Diễn…
Khi đến hay đi qua TP Tuy Hòa bằng đường bộ hay đường sắt, cách khoảng 5 đến 10 cây số, Tháp Nhạn đã hiện diện trước mắt bạn, càng tới gần hình khối, đường nét, màu sắc của tháp thon thả rồi nhọn dần vút cao – Tháp như bông hoa của núi đồi, như ngọn đuốc soi sáng hiên ngang sừng sững trên bầu trời trong xanh.
Thể hiện ước vọng vươn lên
Nhìn bên ngoài hình dáng của tháp có 3 phần: Đế tháp, thân tháp và mái tháp giống như căn nhà Việt truyền thống tượng trưng cho Thiên- Địa-Nhân. Mặt bằng đế và thân tháp hình vuông, biểu trưng cho đất, tổng chiều cao cả ba phần khoảng 24 m.
Đế tháp lớn hơn thân tháp, có chiều cao khoảng 3,3m. Các hàng gạch phía trên được xây dựng lùi vào so với hàng bên dưới đều đặn, cứ như thế thu nhỏ dần rồi bám vào thân tháp. Đế tháp là khối lớn vững chãi bám sâu vào lòng đất, nâng đỡ thân và mái của tháp.
Thân tháp hình vuông, mỗi cạnh 10,5m, cao khoảng 9,3m, tường xây dày khoảng 3m. Tường xây thẳng đứng, bổ trụ ở 4 góc, tạo gờ lồi lõm ở hai mặt bên và mặt sau. Hình khối, đường nét, hoa văn trang trí bên ngoài có tỷ lệ vàng làm cho thân tháp càng vươn cao hơn. Thân tháp là sự gắn kết giữa phần đế và phần mái của tháp thể hiện tư tưởng: Thiên – Địa – Nhân là một thể thống nhất, trời che chở, đất nâng đỡ, con người ở giữa làm ăn. Chạm trổ, gờ chỉ trên thân tháp rất phong phú, không những thể hiện ước vọng, hoài bão của con người mà còn phản ánh thế giới các vị thần linh.
Mái tháp có 4 lớp, hình khối đường nét rất lạ, có chiều cao mái khoảng 8,5m. Lớp dưới cùng với 4 tai trụ lớn ở bốn góc trông xa như bốn búp sen và các gờ chỉ nhô ra khỏi thân tháp tựa như sê-nô mái nhà. Lớp thứ hai và thứ ba mỗi lớp cũng có 4 búp sen, càng lên cao nhỏ lại và nhọn dần. Lớp trên cùng là hòn đá lớn nguyên khối đáy hình vuông, trên cong đều nhọn dần theo bốn phía, được gọt đẽo tinh xảo, đó là biểu tượng của linga, là sinh thực khí nam, tượng trưng cho thần Shiva, một trong ba vị thần tối cao của Ấn Độ giáo; linga mang dương tính, biểu thị năng lực sáng tạo của con người. Nhìn xa phần mái có hình dáng giống đóa hoa rừng, như ngọn lửa đêm đông, biểu trưng cho thần thánh, sự giác ngộ, thức tỉnh của con người trong đời sống tâm linh. Mái có hình dáng rất lạ, lồi lõm từ xa xưa chim nhạn về đây sinh sống và làm tổ nên mới gọi là Tháp Nhạn và Núi Nhạn.
Bên trong tháp là khoảng trống hình vuông mỗi cạnh 4.5m, cốt nền tháp cao 1,8m so với sân bên ngoài. Việc bài trí thờ cúng rất đơn giản, không xây bệ thờ, chỉ làm bàn thờ bà chúa thiên Yana nhìn ra cửa, cửa vòm cuốn rộng hơn 2m. Bốn bức tường bên trong thẳng đứng cao khoảng 15m được xây dựng tinh xảo, lộ ra những hàng gạch đều đặn như là tường trang trí. Mái phía trên thu nhỏ dần giống như tháp Ai Cập; những hàng gạch phía trên xây nhô ra đều đặn so với hàng phía dưới, cứ thế xây thu nhỏ dần cho đến khi giao nhau trên đỉnh rồi khép kín.
Kết hợp hoàn hảo kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật điêu khắc
Toàn bộ tháp từ móng, đế, thân, mái đều xây bằng gạch đặc, chỉ có linga bằng đá, tháp cao tới 24m, bằng nhà lầu 6 tầng. Các viên gạch to hơn gạch bây giờ, có kích thước rộng 10,5cm, dài 33cm, dày 8,1cm; khi xây chiều dài viên gạch găm vào trong tường giống như nêm dăm cối xay đất thời xưa, với thế xây này các viên gạch rất vững có thể chống chọi với thời gian và mưa gió. Các hàng gạch xây không bao giờ trùng mạch, các mạch khít nhau không nhìn thấy, nhìn thật kỹ các mạch có hình chữ công cài trên, cài dưới. Toàn bộ tường bên trong, bên ngoài, gờ chỉ, phù điêu để lộ ra viên gạch màu đỏ sẫm.
Tháp Nhạn là sự kết hợp hoàn hảo giữa kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật điêu khắc. Mỗi một công trình kiến trúc Chămpa đều gắn với điêu khắc. Ngoài chức năng thẩm mỹ, công trình còn thể hiện sinh động ước vọng về cuộc sống tốt đẹp hướng thiện, vươn lên làm cho văn hóa Việt Nam thêm phong phú và đặc sắc. Qua các lần khảo cổ và hội thảo khoa học, quá trình tạo dựng tháp dự đoán được thực hiện theo các bước sau:
Bước 1: Chuẩn bị chất kết dính, chất kết dính là một loại keo được tinh chế từ một loài cây thực vật, có thể từ vỏ và lá cây dầu rái;
Bước 2: Đúc gạch theo khuôn định sẵn, nung lần 1. Đất sét được nhào trộn, ủ kỹ, có tỷ lệ cát theo quy định, được bảo dưỡng, đúc gạch và đem nung gạch vừa chín tới, còn độ xốp để dễ gia công và chạm trổ;
Bước 3: Gia công tinh và xếp gạch theo mô hình tháp được liên kết bằng chất kết dính; xếp tới đâu thì kết hợp chạm trổ, gọt dũa tới đó cho đến khi hoàn chỉnh toàn khối tháp;
Bước 4: Nung tháp, nung lần 2. Nung bằng củi, rơm rạ, trấu từ trên xuống dưới, cả trong lẫn ngoài, thời gian nung khá lâu vì tường dày cho tới khi gạch chín có màu đỏ sẫm từ trong ra ngoài, từ trên xuống dưới rồi gọt dũa hoàn thiện toàn bộ khối tháp.
Đây chỉ là sự suy đoán, quá trình tạo dựng Tháp Nhạn vẫn còn là câu hỏi chưa được giải đáp.
Thay lời kết
Từ ngày tái lập tỉnh năm 1989 đến nay, Phú Yên đã đầu tư khá lớn cho quần thể công viên Núi Nhạn, đó là: Tu bổ lại Tháp Nhạn, xây dựng Tượng đài liệt sỹ núi Nhạn; trồng nhiều loài cây quý hiếm và đường lên xuống trên núi; xây dựng nhà văn hóa và mở rộng công viên Diên Hồng; xây dựng Nhà Tưởng niệm Luật sư Nguyễn Hữu Thọ; xây dựng đường Bạch Đằng men theo bờ Sông Chùa; giải tỏa nhiều nhà dân dưới chân núi Nhạn và xây dựng, tu bổ lại các chùa chiền, miếu cổ dưới chân núi Nhạn…
Tháp Nhạn là “hòn ngọc”, là tài sản vô giá không phải đô thị nào cũng có được. Núi và Tháp Nhạn là biểu trưng và là niềm tự hào của người dân Tuy Hòa và nỗi nhớ khi đi xa quê.
Hàng năm mỗi khi mùa Xuân về tại sân Tháp Nhạn lại rộn ràng với Lễ hội thơ Nguyên Tiêu vào Rằm tháng Giêng, rồi Lễ hội Vía Bà từ ngày 21 đến 23 tháng 3 Âm Lịch.
Qua bao năm tháng, Tháp Nhạn như chứng tích của lịch sử, lúc trầm mặc dưới mưa bay, khi lại rực rỡ trong ánh chiều tà, hay lung linh khi màn đêm buông xuống. Ngày nay Tháp Nhạn đón những đoàn khách du lịch khá đông từ khắp mọi miền đất nước đến thăm quan, tới đây không chỉ thấy vẻ đẹp kiến trúc Chămpa cổ kính mà còn cảm nhận được nhiều bí ẩn về quá trình tạo dựng của người Chăm xưa. Đến với Tháp Nhạn – Phú Yên, bạn sẽ thấy hết được toàn cảnh TP trẻ Tuy Hòa xinh đẹp đang trên đà phát triển.
KTS Hoàng Xuân Thưởng
Hội KTS Phú Yên
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 04-2022)
