Ấn tượng từ Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia 2016

Hai năm một lần, Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia (GTKTQG) lại khởi động, hội tụ những tác phẩm kiến trúc mới nhất – Từ các công trình kiến trúc với các thể loại phong phú, những đồ án quy hoạch đô thị đã được phê duyệt và đưa vào thực tiễn triển khai… đến những ấn phẩm nghiên cứu, phổ cập kiến thức về lĩnh vực kiến trúc quy hoạch và phát triển đô thị. Trong những năm qua, Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia do Bộ Xây dựng, Bộ Văn hóa thể thao và du lịch và Hội KTS Việt Nam chủ trì đã trở thành một diễn đàn lớn để các tác giả công bố tác phẩm với những thể nghiệm mới mẻ cũng như những nghiên cứu chuyên sâu của mình, thông qua đó, Giải thưởng đã cho thấy một khuôn mặt mới mẻ với những sắc diện đa chiều của Kiến trúc Việt Nam trong quá trình hội nhập và phát triển.

Kiến trúc với thiên chức của nó là một ngành nghệ thuật xã hội, là một tấm gương phản ánh mức độ phát triển kinh tế xã hội, tốc độ đô thị hóa, năng lực giải quyết những thách thức toàn cầu và qua đó thể hiện khả năng hội nhập quốc tế. Trong bối cảnh kinh tế quốc tế và trong nước có nhiều khó khăn, tình hình đầu tư xây dựng có phần chững lại, lượng những công trình kiến trúc mới đầu tư có phần hạn chế về số lượng cũng như quy mô, đặc biệt trong những mảng đầu tư công – bằng nguồn vốn ngân sách của nhà nước, những thách thức toàn cầu (như: biến đổi khí hậu, nguồn năng lượng hóa thạch đang dần cạn kiệt…) ngày càng có những biểu hiện rõ hơn, đem đến những bài toán ngày càng khó khăn hơn cho giới KTS. Bên cạnh đó, mặc dù thị trường bất động sản có dấu hiệu ấm lên sau một thời gian trầm lắng nhưng tốc độ phát triển đô thị cũng chưa thực sự tương thích với điều kiện kinh tế xã hội, đặc biệt tại các đô thị lớn cho thấy vẫn còn sự mất cân đối giữa quy họach đô thị và kế hoạch phát triển – Điều này tạo ra nhiều vấn đề nhức nhối mà xã hội rất quan tâm đặt ra các yêu cầu cấp bách cho nhà chuyên môn về kiến trúc – quy hoạch phải tham gia giải quyết.

Các tác phẩm tham dự GTKTQG năm nay đã cho thấy giới KTS Việt Nam (cũng như những KTS nước ngoài) đã tập trung nghiên cứu và xây dựng các giải pháp thiết kế ngày càng sâu hơn, bắt nhịp với những xu hướng phát triển kiến trúc đương đại của thế giới bên cạnh việc thể hiện quan điểm sáng tác mang cá tính riêng. Nhiều tác phẩm đã đề xuất những giải pháp tổ chức không gian, chú trọng đến những lợi ích cộng đồng, khai thác tính bản địa và môi trường tự nhiên, sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả. Những vấn đề nóng trong đời sống xã hội đương đại cũng được những tác phẩm kiến trúc quy hoạch quan tâm giải quyết như Nhà ở xã hội, Nhà ở cho khu công nhân khu công nghiệp …

Giaỉ thưởng Kiến trúc Quốc gia 2016 được Hội đồng Giải thưởng chia 120 tác phẩm tham gia thành 8 bảng theo đặc điểm và tính chất sử dụng của công trình kiến trúc, có sự phân chia bảng cho các KTS nước ngoài nhằm tạo sự so sánh công bằng tương đối và đưa ra những đánh giá khách quan.

Mảng Kiến trúc nhà ở với 22 tác phẩm được phân chia thành 3 loại chính: Nhà ở Nông thôn, Nhà ở đơn lập và Nhà ở tổ hợp. Trong đó, nhà ở đơn lập chiếm một tỷ trọng lớn (18 tác phẩm), điều này cho thấy: Mặc dù tốc độ đô thị hóa ở Việt Nam hiện đang khá cao với sự ra đời của nhiều khu đô thị mới với nhiều phân khúc thị trường hướng đến người sử dụng, song những tác phẩm kiến trúc thể loại này vẫn vắng bóng trong hệ thống giải thưởng với lượng tham dự thưa thớt. Một thực trạng phổ biến là các nhà ở chung cư đang hướng tới thị trường với những tiêu chí có khoảng cách không nhỏ so với những tiêu chí của GTKTQG. Để có được những nhà ở tổ hợp có giá trị kiến trúc với những tìm tòi và thể nghiệm thực sự mới mẻ, hướng đến những xu hướng phát triển kiến trúc đương đại thế giới, phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội của Việt Nam vẫn là những thách thức với những người làm nghề Kiến trúc. Ở mảng nhà ở tổ hợp, những tác phẩm nhà ở phục vụ cho công nhân ở các khu công nghiệp thể hiện mong muốn của tác giả góp phần giải quyết được sự cân bằng giữa mức độ đầu tư xây dựng với nhu cầu ở có phần hạn chế của đối tượng sử dụng và những vấn đề mà một công trình kiến trúc đương đại cần phải đáp ứng. Với thể loại này, công trình: Nhà ở công nhân Lào Cai đã đưa ra được một quan điểm thiết kế rõ ràng khúc triết với phương án tổ chức không gian khai thác được hiệu quả cảnh quan môi trường tự nhiên, đa chiều, bám sát tiêu chí của xu hướng Kiến trúc xanh. Tác phẩm cho thấy sự hài hòa của một vẻ đẹp bình dị, hiện đại, đáp ứng nhu cầu, tiện nghi sử dụng cho công nhân mà vẫn có khí chất của một tác phẩm kiến trúc có cá tính, sẽ định hướng tốt cho sự phát triển thể loại công trình này. Một vấn đề được đặt ra đối với thể loại nhà ở cho công nhân ở các khu công nghiệp hiện nay thông qua các tác phẩm dự giải thưởng là: Hệ thống tiêu chuẩn thiết kế nhà ở chung cư hiện nay đã thực sự phù hợp cho đối tượng có thu nhập chưa cao trong xã hội chưa?

Tác phẩm Làng Đất là một đại diện Kiến trúc nhà ở nông thôn – thể loại ít KTS tham gia, có thể do ít đất diễn cho những khả năng biểu đạt – Công trình cho thấy một tư duy kiến trúc vì cộng đồng rất đáng được trân trọng và phát triển. Ở đó có thể cảm nhận được sự nồng nàn của hương đất, của tình người mà ít phương án kiến trúc nào có được. Tính bản địa được khai thác một cách thật hiệu quả, cả trong công tác phục dựng lại những căn nhà cũ, làm thêm những không gian mới cho một quần thể nhà ở nông thôn giàu bản sắc văn hóa – Vừa giúp cho người dân biết trân trọng, tự hào về những hệ giá trị cốt lõi của chính cộng đồng của mình, vừa giúp họ cải thiện đời sống, tăng thu nhập nhờ khai thác du lịch văn hóa xã hội. Giải pháp kiến trúc quần thể Làng đất là một minh chứng cho việc kiến trúc tham gia vào việc chuyển đổi mô hình kinh tế cho các điểm dân cư nông thôn một cách bền vững.

Ở mảng nhà ở đơn lập, các KTS cũng mang đến tham dự GTKTQG với nhiều phương án với những thể nghiệm, tìm tòi những giải pháp tổ chức không gian cá tính, song chưa thực sự đạt đến độ chín, mặc dù một số tác phẩm đã được giới thiệu trên các trang tạp chí chuyên ngành nước ngoài.

Mảng Kiến trúc các công trình công cộng có số lượng tác phẩm dự thi khá lớn với 43 công trình kiến trúc ở các thể loại: Công trình dịch vụ, khách sạn, nghỉ dưỡng; trường học, bệnh viện, các công trình thể thao, văn hóa và các công trình công cộng đặc biệt… với quy mô và mức độ đầu tư rất đa dạng. Kiến trúc các công trình công cộng tham gia giải thưởng cho thấy một trào lưu Kiến trúc Xanh đang hình thành và phát triển ở Việt Nam. Nhiều tác phẩm hướng đến những tiêu chí đích thực của Kiến trúc xanh với những giải pháp khai thác hiệu quả địa điểm xây dựng, sử dụng vật liệu địa phương có khả năng tái tạo cao, các giải pháp sử dụng năng lượng tái tạo và tiết kiệm nguồn tài nguyên… Đây là những tín hiệu rất đáng mừng, cho thấy một thế hệ kiến trúc đương đại đang hướng đến một nền kiến trúc Việt Nam hiện đại có bản sắc và hội nhập quốc tế. Song mảng công trình này cũng cho thấy sự hạn chế các công trình đầu tư công bằng ngân sách Nhà nước với sự vắng bóng của những công trình công cộng có quy mô lớn cấp quốc gia, có sức ảnh hưởng lớn đến một đô thị hay một khu vực. Ở mảng các công trình kiến trúc công cộng, những công trình sau rất đáng chú ý:

• Naman Retreat Pure Spa: Là một hạng mục trong tổng thể Naman Retreat Đà Nẵng, công trình có sự độc lập tương đối để có thể xem như một công trình kiến trúc hoàn chỉnh. Công trình có quy mô vừa với những giải pháp tổ chức không gian mang tính sáng tạo phù hợp với chức năng sử dụng. Tổ chức không gian bên trong với nhiều góc mở, gắn bó với không gian thiên nhiên hấp dẫn, tạo được ấn tượng bình yên thư thái và nhẹ nhàng. Bên ngoài công trình được xử lý tạo hình nghệ thuật với sự đối thoại của những mảng bê tông chắn nắng tiết chế ánh sáng, kết hợp với những mảng cây xanh thiên nhiên đan xen và soi bóng xuống mặt nước, gây xúc cảm cho người sử dụng từ cái nhìn đầu tiên. Công trình có sự nghiên cứu về thông gió và chiếu sáng kỹ lưỡng, hiệu quả sử dụng hợp lý và tiết kiệm năng lượng theo xu hướng thiết kế công trình xanh.
• Hoa rừng – Trường học vùng cao: Trong không gian thiên nhiên hùng vĩ, với những màu sắc ấn tượng của hệ mái che, công trình có thể được nhìn thấy từ trên cao như một đóa hoa rực rỡ, kích thích tinh thần của con trẻ đến với ngôi trường, đúng như tên gọi của nó – “Hoa rừng”. Tổng thể công trình hòa nhập với địa hình tự nhiên với hình thức nửa phân tán, các chức năng sử dụng được liên kết với nhau bằng hệ thống hành lang nhà cầu, có những góc mở ra môi trường thiên nhiên, tạo nên những khung hình đẹp từ bên trong. Giải pháp tạo hình có tính sáng tạo cao với những sự chuyển hóa không gian sử dụng phong phú và sinh động. Công trình có sự nghiên cứu kỹ lưỡng về công nghệ và vật liệu xây dựng với việc sử dụng tường gạch đất và hệ trần từ tre – là những vật liệu địa phương sẵn có – tạo được sự ấm áp tình cảm với những giải pháp tạo hình bề mặt phong phú và sinh động. Với giá trị đầu tư tiết kiệm, công trình đã tạo được hiệu quả sử dụng cao – là một hình mẫu ấn tượng cho kiến trúc trường học vùng cao.
  
• Bệnh viện Nhi đồng Cần Thơ – 500 giường: Cấu trúc không gian tổng thể công trình mạch lạc, hài hòa với bối cảnh xây dựng và phù hợp với xu hướng phát triển của thể loại công trình bệnh viện. Các khối chức năng sử dụng của công trình khá phức tạp với nhiều hệ thống trang thiết bị kỹ thuật hiện đại, dẫn đến những yêu cầu tổ chức không gian chức năng phức hợp. Tổ chức công năng liên kết những khối chức năng hợp khối gọn gàng, mạch lạc khiến công trình có tính dẫn hướng thuận lợi cho đối tượng sử dụng. Hình khối kiến trúc hiện đại, đơn giản với những đường nét mảng miếng được bố cục chắt lọc tinh tế. Hệ thống cảnh quan sân vườn được tổ chức hợp lý tạo môi trường xanh – sạch, có sức hấp dẫn. Đây là một công trình kiến trúc có quy mô khá lớn được đầu tư xây dựng bằng nguồn vốn ngân sách với suất đầu tư khá hạn hẹp. Thông qua phương án tổ chức không gian kiến trúc Bệnh viện Nhi đồng Cần Thơ, nhóm tác giả đã thể hiện bản lĩnh chuyên môn cao.

  

Việt Nam đang trong công cuộc Công nghiệp hóa – hiện đại hóa, các khu công nghiệp được đầu tư nhiều hạng mục phục vụ sản xuất với nhiều mô hình phù hợp đặc điểm phân vùng kinh tế xã hội khác nhau, song ở mảng kiến trúc công trình công nghiệp tham gia GTKTQG lại chưa thể cho thấy sức ảnh hưởng lớn của kiến trúc thể loại này.

Ở mảng kiến trúc các công trình do các KTS nước ngoài thiết kế, các công trình tham gia GTKTQG đưa chúng ta tới những góc nhìn văn hóa Việt Nam đa dạng bằng ngôn ngữ kiến trúc biểu cảm giàu cá tính, mặc dù số lượng các tác phẩm tham gia không nhiều (8 tác phẩm kiến trúc). Quy hoạch chi tiết xây dựng hai bên tuyến đường Nhật Tân – Nội Bài (Đường Võ Nguyên Giáp cho thấy một trục đường huyết mạch gắn với cảng hành không quốc tế của Thủ đô Hà Nội trong tương lai gần được phân khu chức năng hợp lý, khúc triết, khai thác hợp lý điều kiện cảnh quan và tạo dựng được những ấn tượng ban đầu khi tiếp cận Thủ đô.

• Tác phẩm Bà Nà Golf Club đưa chúng ta tiếp cận một sân golf hiện đại, xanh tươi, khai thác hiệu quả không gian và cảnh quan tự nhiên của Đà Nẵng với Nhà CLB trung tâm có giải pháp tổ chức không gian kiến trúc độc đáo cá tính. Thư viện tổng hợp thành phố Đà Nẵng với giải pháp tổ chức không gian dung dị mà vẫn toát lên vẻ đẹp với phương thức tiếp cận công trình hấp dẫn, tôn trọng và khai thác hiệu quả điều kiện tự nhiên và cây xanh, tạo được sự gắn bó giữa công trình và môi trường. Đặc biệt, Cung Văn hóa Thiếu nhi Đà Nẵng có ý tưởng tổ chức không gian Kiến trúc khá độc đáo, phù hợp với chức năng sử dụng và cảnh quan. Công trình có bố cục chặt chẽ, xen lẫn hệ thống sân vườn cây xanh và mặt nước, mật độ xây dụng phù hợp tạo điểm nhấn cho khu vực đô thị. Không gian chức năng được tổ chức gọn gàng, hiện đại với dây truyền sử dụng ưu việt, khả năng kết nối cao giữa các không gian, không gian xanh cho công trình được khai thác đa tầng bậc, tạo ra những cảm nhận thú vị, tăng cường cải thiện vi khí hậu cho tổng thể công trình. Hình khối kiến trúc độc đáo với việc khai thác những hình tượng trò chơi xếp hình thân thuộc với tuổi thơ, đồng thời các mảng khối có sự thay đổi diện, tuyến và chiều hướng – tạo nhịp điệu hấp dẫn thu hút, kích thích tính sáng tạo của trẻ thơ. Màu sắc trong công trình cũng được sử dụng một cách hài hòa, tinh tế hợp nhất với hình khối, giúp cho sự nhận diện một phong cách kiến trúc cá tính và mới mẻ. Đây là một tác phẩm kiến trúc thực sự, tạo được một điểm nhấn mới mẻ cho đô thị Đà Nẵng thêm năng động và hấp dẫn.

  

Mảng các đồ án quy hoạch đô thị, thiết kế đô thị và cảnh quan (24 tác phẩm tham gia GTKTQG) cho thấy vai trò của Quy hoạch trong quá trình phát triển của Kiến trúc Việt Nam đương đại. Những đồ án quy hoạch có chất lượng ngoài việc đem đến những giải pháp quy hoạch xây dựng cụ thể hợp lý, còn phải cho thấy chiều sâu trong triết lý tổ chức không gian, gắn với chiến lược phát triển kinh tế xã hội, gắn với việc tổ chức thực hiện có sự tham gia của cộng đồng và phát triển bền vững. Trong mảng quy hoạch, với tiêu chí như vậy, nổi bật trong đó là các đồ án: Quy hoạch phân khu khu vực ven Đầm Nại- huyện Ninh Hải- Ninh Thuận, Quy hoạch chung thị xã Sông cầu – tỉnh Phú Yên đến năm 2020 định hướng đến năm 2030. Một tác phẩm gây được ấn tượng bởi kịch tính trong tổ chức không gian quy hoạch và thiết kế đô thị cảnh quan là Đồ án Quy hoạch chi tiết xây dựng tỷ lệ (1/500) điểm du lịch nhân văn tưởng niệm nhà văn hóa – liệt sĩ Nam Cao.

12 ấn phẩm tham dự GTKTQG 2016 có lẽ chưa phản ánh một cách toàn diện công tác nghiên cứu, lý luận và phê bình của giới KTS và những nhà nghiên cứu trong lĩnh vực văn hóa Kiến trúc. Trong tình hình phát triển Kiến trúc đương đại Việt Nam còn rất nhiều những vấn đề cần được nghiên cứu, định hướng cho cộng đồng – Hướng đến một môi trường xanh và phất triển bền vững – thì đây có lẽ là một số lượng khá khiêm tốn. Song ở mảng này, những tác phẩm nghiên cứu về Lịch sử Kiến trúc, Bảo tồn di sản Kiến trúc đô thị như: “Sự chuyển đổi và bảo tồn nhà vườn truyền thống trong khu vực kinh thành Huế, Việt Nam”, “Đô thị Việt Nam – Góc nhìn từ những nơi chốn” đem đến cho người đọc những ấn tượng khá đậm nét. Bên cạnh đó, những tác phẩm nghiên cứu lý luận có tính định hướng, phổ cập kiến thức hỗ trợ cho công tác đào tạo KTS như những tác phẩm Đọc và “Hiểu Kiến trúc”, “Cơ sở tạo hình” có tính thuyết phục bởi quan điểm khúc triết và sự biên tập kỹ lưỡng, công phu.

Một mùa GTKTQG đã đi qua với những niềm vui và những hoài niệm, những mong ước chưa trọn vẹn. Tuy nhiên, đã có thể thấy những dấu hiệu mới mẻ thực chất cho một tương lai phát triển của một nền Kiến trúc Việt nam trong tương lai gần – Hướng đến những giá trị đích thực cho cộng đồng và hội nhập quốc tế.

Tài liệu tham khảo:  120 tác phẩm tham gia giải thưởng Kiến trúc quốc gia năm 2016.

Xem thêm: Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia 2016: Tôn vinh Tác giả – Tác phẩm kiến trúc xuất sắc

PGS.TS.KTS Lê Quân – Hiệu trưởng Đạị học Kiến trúc Hà Nội
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 03 – 2017)

Danh sách giải thưởng Kiến trúc Quốc gia 2016